Franciszek Michał Amałowicz „Tatar”
Urodzony w Polsce w 1903 roku, lekarz oraz oficer Wojska Polskiego w stopniu majora. Aresztowany w listopadzie 1944 roku przez polskich komunistów....
Praktycznie od początku istnienia bolszewickiej Rosji w tamtejszych obozach pracy przymusowej byli osadzani również Polacy. Ogromna większość z nich zamieszkiwała Związek Sowiecki i posiadała jego obywatelstwo. Wynikało to z tego, że ustanowiona w marcu 1921 r. granica między Polską a bolszewicką Rosją była przesunięta znacznie bardziej na zachód niż granica Polski sprzed rozbiorów, zapoczątkowanych w 1772 r. Polacy zamieszkujący Związek Sowiecki byli w większości potomkami obywateli Polski przedrozbiorowej. Ich liczba wynosiła ok. 1,5 mln.
Osadzanie Polaków w obozach Gułagu największą skalę przybrało w latach 1937-1938, czyli w trakcie trwania tzw. „Operacji polskiej NKWD”. Operacja ta była pierwszą i największą spośród operacji specjalnych końca lat 30-tych skierowanych przeciw mniejszościom narodowym w Związku Sowieckim. Była ona częścią kampanii represji określanej mianem „Wielkiego terroru”. Na przestrzeni dwóch lat Sowieci zesłali do łagrów 29 tys. Polaków.
W okresie 1939-1944 w obozach Gułagu Sowieci zamykali Polaków oraz obywateli polskich innych narodowości. Taki stan rzeczy był konsekwencją sowieckiej napaści na Polskę 17 września 1939 r., i dotyczył obywateli polskich aresztowanych na kresach wschodnich państwa, okupowanych przez ZSRS do wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej 22 czerwca 1941 r. Po upadku państwa polskiego w sowieckich rękach znalazło się ok. 150 tys. aresztowanych. Aresztowania rozpoczęły się zaraz po wkroczeniu na ziemie polskie NKWD, którego zadaniem było wyławianie ludzi, których można podzielić na kilka grup. W pierwszej kolejności były to osoby, które odgrywały ważną rolę w przedwojennej Polsce m.in. politycy, działacze samorządowi i przedsiębiorcy. Oprócz tego NKWD aresztowało oficerów wojska i policji, którzy wcześniej nie dostali się do niewoli. Aresztowania objęły również działaczy organizacji niepodległościowych, lokalnych społeczników, współpracowników polskiego wywiadu i policji oraz ludzi znanych z ich negatywnego nastawienia względem Związku Sowieckiego lub o takie nastawienie podejrzewanych. Spośród nich do łagrów trafiło około 40 tys. osób. Wszyscy polscy więźniowie łagrów w tym okresie byli najpierw aresztowani, a następnie skazani. Tym samym osadzenie w łagrze nie było karą administracyjną jak np. deportacja, lecz miało charakter represji karnej.
Większość spośród uwięzionych w tym okresie trafiła do obozów Komi ASRR. Najwięcej skazańców z Polski znalazło się w Workutstroju, Pieczorłagu i Uchtiżymłagu. Kilka tysięcy obywateli polskich osadzono w obozach na Kołymie, natomiast kilkuset w łagrach usytuowanych w innych rejonach ZSRS. Spośród wszystkich obywateli polskich uwięzionych w tym okresie do amnestii z 1941 r. zmarło kilka tysięcy osób. Amnestia została ogłoszona 12 sierpnia 1941 r. i była efektem nawiązania 30 lipca 1941 r. stosunków dyplomatycznych między rządem polskim na emigracji a władzami ZSRS. Dzięki amnestii na wolność wyszło blisko 30 tys. osób, które w 1942 r. opuściły ZSRS w ramach armii stworzonej przez gen. Władysława Andersa. Pomimo amnestii w obozach pozostało nadal ok. 10 tys. obywateli polskich.
Trzeci okres napływu Polaków i obywateli polskich do łagrów rozpoczął się w 1944 r. wraz z ponownym wkroczeniem na ziemie polskie Armii Czerwonej. Miało to miejsce już po zerwaniu stosunków dyplomatycznych między Związkiem Sowieckim a polskim rządem na emigracji, po tym jak w kwietniu 1943 r. Niemcy ogłosili, że znaleźli groby polskich oficerów w lesie katyńskim. Prośba polskiego rządu do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o zbadanie grobów stała się dla Stalina pretekstem do oskarżenia go o współpracę z Niemcami i zerwania relacji z nim.
Pomimo takiej sytuacji prawnej polskie władze liczyły w 1944 r., że możliwa będzie wspólna walka polskiego podziemia i wkraczającej Armii Czerwonej przeciwko Niemcom. Ich nadzieje okazały się jednak złudne, gdyż Sowieci planowali podporządkować sobie Polskę, a organizacje niepodległościowe były dla nich przeszkodą w realizacji tego celu. W związku z tym w 1944 r. rozpoczęła się kolejna fala represji względem obywateli polskich. Zamykanie w łagrach było jedną z metod podboju Polski. W ciągu kilku lat ok. 15 tys. osób zostało wtrąconych do sowieckich obozów pracy przymusowej. Aresztowani w tym okresie to w większości żołnierze wywodzący się z Armii Krajowej i Narodowych Sil Zbrojnych, a także później powstałych organizacji niepodległościowych takich jak Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość.
Osoby aresztowane w omawianym okresie były osadzane w podległych NKWD obozach dla jeńców wojennych oraz obozach kontrolno-filtracyjnych, gdzie warunki bytowe były niemal takie same jak w łagrach. Jedyna różnica polegała na tym, że w obozach podporządkowanych NKWD nie osadzano kryminalistów. Odsiadka obywateli polskich w obozach NKWD mogła trwać od kilku miesięcy do nawet kilku lat. Większość spośród uwięzionych nie miała wytoczonych procesów, ponieważ w prawie sowieckim nie istniały odpowiednie paragrafy, pozwalające skazać te osoby. W omawianym okresie najwięcej obywateli polskich osadzono w obozach Borowicze (6 tys.) oraz Stalinogorsk (6,3 tys.).
Ogólnie w ramach wszystkich akcji osadzania Polaków i obywateli polskich w sowieckich obozach pracy przymusowej podległych instytucji Gułagu oraz obozach kontrolno-filtracyjnych zarządzanych przez NKWD, objętych nią zostało przynajmniej 84 tys. osób. Były one niewinnymi ofiarami sowieckiego imperializmu. Wiele z nich zmarło w obozach. Ze względu na brak dostępu do odpowiednich sowieckich archiwaliów, nie jest możliwe precyzyjne ich policzenie i zidentyfikowanie.
Marek Hańderek, Instytut Pamieci Narodowej (IPN)
Powiązane ludzie
Urodzony w Polsce w 1903 roku, lekarz oraz oficer Wojska Polskiego w stopniu majora. Aresztowany w listopadzie 1944 roku przez polskich komunistów....
Urodzona w 1933 roku w Antoninach (dzisiejsza Ukraina). Deportowana do Vitjunina w 1940 roku. Zmuszona do pracy przy cięciu drewna. Po zawarciu ukł...
Urodzony w Polsce w 1902 roku. Polityk oraz dziennikarz, aresztowany przez NKWD w 1945 roku, uwolniony w 1947. dwa lata później aresztowany przez U...
Urodzony w Polsce w 1926 roku. Żołnierz Armii Krajowej. Aresztowany w czerwcu 1944 roku i wcielony do karnego batalionu. Uwolniony w styczniu 1945 ...
Urodzona w 1925 roku w Stanisławowie (dziś Iwano-Frankiwsk). W 1940 roku deportowana wraz z matką do Kazachstanu. Pracowała w sowchozie jako trakto...
Urodzony w Polsce w 1923 roku. Deportowany w lutym 1940 wraz ze swoją rodziną. Zmuszony do pracy przy wyrębie lasu przez trzy lata. W 1943 roku wst...
Urodził się 4 października 1909 roku w Pikowcu koło Koziatynia, na terenie Cesarstwa Rosyjskiego. Po I wojnie światowej ziemie te należały dalej do...
Urodził się 20 stycznia 1933 roku w Wołkowyjsku (dziś Wołkowysk) w województwie białostockim. Miał brata urodzonego 15 maja 1934 roku. Jego ojciec ...
Zofia Daniszewska urodziłą się 5 lutego 1932 roku we wsi Bojanówka (koło Równego) na Wołyniu. Jej ojciec był żołnierzem Armii Hallera, osiedlił się...
Urodziła się 3 marca 1909 roku w Gatczynie pod Petersburgiem. Następnie mieszkała w Krewie. Była nauczycielką geografii, angażowała się również w d...
Born on 30 April 1916, she was sentenced to ten years for espionage and deported to Perm in 1945. She went through harsh camps in Lyovshin and Bere...
Resistance fighter, journalist, writer, literary critic, soldier and Gulag survivor, he belonged to the generation of people brought up in Poland b...